By- Shairee Anand Singh, Lucknow

बालबालिकाको शारीरिक र मानसिक विकासको लागि निद्रा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। तर, धेरैजसो बालबालिका निद्रा विकारहरूको सिकार हुन्छन् जसले उनीहरूको स्वास्थ्य र दैनिक क्रियाकलापलाई असर पार्न सक्छ। यी विकारहरू बुझ्नु र कसरी समाधान गर्ने जान्नु अभिभावक र शिक्षकहरूको लागि अत्यावश्यक छ। यस लेखमा बालबालिकामा सामान्य निद्रा विकारहरू, तिनीहरूको लक्षणहरू, र तिनलाई व्यवस्थापन गर्ने प्रभावकारी रणनीतिहरूको बारेमा चर्चा गरिएको छ।

बालबालिकामा सामान्य निद्रा विकारहरू

1. अनिद्रा (Insomnia): बालबालिकामा अनिद्रा सामान्यतया सुत्न गाह्रो हुनु, सुतिरहन नसक्नु वा धेरै चाँडो बिउँझिनु हो। अनिद्राका बालबालिकाहरू लामो समयसम्म जागा रहन सक्छन् वा रातभरि धेरै पटक बिउँझिन सक्छन्।
2. डर लाग्दा सपना र रातको त्रास (Nightmares and Night Terrors): डर लाग्दा सपना भनेको डराउने सपना हो जसले बालबालिकालाई त्रसित बनाएर बिउँझाउँछ। रातको त्रास भनेको निद्रामा अचानक अत्यधिक डर, कराउनु वा झट्का लाग्नु हो, र बच्चाले बिहान उक्त घटना सम्झँदैन।
3. निद्रामा हिंड्नु (Sleepwalking): निद्रामा हिंड्नु भनेको निद्रामा हिंड्नु वा जटिल क्रियाकलापहरू गर्नु हो। यो बालबालिकामा वयस्कको भन्दा बढी सामान्य हुन्छ र यदि बच्चालाई सुरक्षित नगरेमा खतरनाक हुन सक्छ।
4. स्लीप एपनिया (Sleep Apnea): स्लीप एपनिया भनेको निद्राको समयमा बारम्बार सास रोक्नु र सुरु गर्नु हो। बालबालिकामा, यसले बेचैन निद्रा, दिनमा थकान र व्यवहार सम्बन्धी समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ।
5. रेस्टलेस लेग्स सिन्ड्रोम (Restless Legs Syndrome/RLS): रेस्टलेस लेग्स सिन्ड्रोम भनेको तंत्रिका सम्बन्धी विकार हो जसमा खुट्टा सार्ने अनियन्त्रित इच्छा हुन्छ, सामान्यतया असजिलो अनुभवको कारणले। यसले निद्रा बाधा पुर्याउँछ र धेरै असुविधा निम्त्याउँछ।
6. बेडवेटिङ (Nocturnal Enuresis): बेडवेटिङ साना बालबालिकामा सामान्य हो र सामान्यतया आफैं ठीक हुन्छ। तर, निरन्तर बेडवेटिङले बच्चाको आत्म-सम्मान र भावनात्मक स्वास्थ्यलाई असर पार्न सक्छ।

बालबालिकामा निद्रा विकारहरू पहिचान गर्नु

अभिभावक र शिक्षकहरूले निद्रा विकारको संकेतहरू पहिचान गर्न निम्नलिखित लक्षणहरूमा ध्यान दिनुपर्छ:

• सुत्न गाह्रो हुनु: सुत्न ३० मिनेटभन्दा बढी समय लाग्नु।
• बारम्बार रातमा बिउँझिनु: रातमा धेरै पटक बिउँझिनु।
• डर लाग्दा सपना वा रातको त्रास: बारम्बार खराब सपना वा रातको त्रासको अनुभव गर्नु।
• दिनमा निद्रामा थकान महसुस गर्नु: अत्यधिक थकान महसुस गर्नु वा दिनमा निद्रामा हुनु।
• बिहान उठ्न गाह्रो हुनु: बिहान उठ्न गाह्रो हुनु वा पूर्ण रूपमा उठ्न धेरै समय लाग्नु।
• व्यवहार सम्बन्धी समस्या: चिडचिडाहट, अत्यधिक सक्रियता वा ध्यान केन्द्रित गर्न गाह्रो हुनु।
• खर्र्याइँ वा सास लिन गाह्रो हुनु: निद्रामा जोर जोरले खर्र्याइँ गर्नु वा सास रोक्नु।

निद्रा विकारहरूको व्यवस्थापन गर्ने रणनीतिहरू

नियमित निद्रा तालिका बनाउनुहोस्: बच्चालाई हरेक दिन एउटै समयमा सुत्न र उठ्न सुनिश्चित गर्नुहोस्, हप्ताको अन्त्यमा पनि। नियमित तालिकाले शरीरको आन्तरिक घडीलाई व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्दछ।

शान्त निद्रा वातावरण बनाउनुहोस्: शयनकक्षलाई आरामदायक र शान्त ठाउँ बनाउनुहोस्। कोठालाई चिसो, अँध्यारो र शान्त राख्नुहोस्। सुत्नुभन्दा पहिले उत्तेजक क्रियाकलाप वा स्क्रीन समयबाट टाढा रहनुहोस्।

शारीरिक क्रियाकलाप प्रोत्साहित गर्नुहोस्: दिनभरि नियमित शारीरिक क्रियाकलापले बालबालिकालाई राति सजिलै सुत्न मद्दत गर्न सक्छ। तर, सुत्ने नजिक धेरै जोरदार व्यायाम नगर्नुहोस्।

क्याफिन र चिनीको सेवन सीमित गर्नुहोस्: विशेष गरी सुत्नुअघि क्याफिन र मीठा खाना र पेय पदार्थहरूको सेवन घटाउनुहोस् वा हटाउनुहोस्।

डर लाग्दा सपना र रातको त्रासलाई समाधान गर्नुहोस्: बच्चा डर लाग्दा सपनाबाट बिउँझिएमा सान्त्वना दिनुहोस् र आश्वासन दिनुहोस्। रातको त्रासको लागि, बच्चालाई पूर्ण रूपमा नबिउँझिकन बिस्तारै बिस्तारामा फर्काउनुहोस्।

निद्रा ढाँचाहरूको अनुगमन गर्नुहोस्: बच्चाको निद्रा ढाँचाहरू र व्यवहारहरू ट्र्याक गर्न निद्रा डायरी राख्नुहोस्। यसले निद्रा समस्यामा योगदान दिने ट्रिगर र ढाँचाहरू पहिचान गर्न मद्दत गर्न सक्छ।

व्यवसायिक सहयोग खोज्नुहोस्: यदि निद्रा समस्याहरू लगातार रहन्छन् वा बच्चाको दैनिक जीवनमा महत्वपूर्ण प्रभाव पार्छन् भने, बाल चिकित्सक वा निद्रा विशेषज्ञसँग परामर्श गर्नुहोस्। उनीहरूले व्यापक मूल्याङ्कन प्रदान गर्न र उचित उपचार वा थेरापी सिफारिस गर्न सक्छन्।

बालबालिकामा निद्रा विकारहरू सामान्य हुन् र तिनीहरूको समग्र स्वास्थ्यमा गहिरो प्रभाव पार्न सक्छन्। निद्रा विकारको संकेतहरू पहिचान गरेर र प्रभावकारी रणनीतिहरू कार्यान्वयन गरेर, अभिभावक र शिक्षकहरूले बालबालिकालाई राम्रो निद्रा प्राप्त गर्न र उनीहरूको जीवनको गुणस्तर सुधार गर्न मद्दत गर्न सक्छन्। स्वस्थ विकासको प्रवर्द्धन गर्न र बालबालिकालाई शैक्षिक र सामाजिक रूपमा सफल बनाउन प्रारम्भिक चरणमा निद्रा समस्याहरू समाधान गर्नु आवश्यक छ।